नाथ पै’ – विचारवंत, प्रखर वक्ते आणि एक विलक्षण दाम्पत्याची कहाणी

कोकण — निसर्ग, समुद्र, हिरवीगार टेकड्या, मंदिरे आणि प्राचीन संस्कृती यांचं अनमोल दान. पण या भूमीचं आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे — इथून देशाला मिळालेल्या तेजस्वी व्यक्तिमत्त्वांचा ओघ.
राजकारण, समाजकारण, साहित्य, शिक्षण या सर्व क्षेत्रांत कोकणाने देशाला उत्तुंग व्यक्ती दिल्या आहेत. त्यात एक नाव अजरामर राहिलं — बॅरिस्टर नाथ पै.

तत्त्वनिष्ठ नेते आणि अविश्वसनीय विद्वत्ता

नाथ पै हे केवळ नेते नव्हते — ते विचारवंत, तत्वनिष्ठ राजकारणी आणि प्रभावी वक्ते होते. त्यांच्या वक्तृत्वाची धार एवढी प्रखर होती की लोकसभेत त्यांचा आवाज ऐकण्यासाठी अनेकजण खास येत असत.
संस्कृत, हिंदी, इंग्रजी, जर्मन, फ्रेंच — इतक्या भाषा अस्खलित बोलणारा हा नेता; आणि त्याच वेळी मराठी मातीत घट्ट रुतलेला. भाषणात संस्कृत श्लोक, कविता, तत्वज्ञानाचे उल्लेख यांचा सहज आणि सुशोभित वापर ते करत.

संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ, गोवा मुक्तीसंग्राम आणि कोकण रेल्वेचं स्वप्न — या सर्वांमध्ये त्यांचा विचार आणि सहभाग होता. ते ‘राजकारणी’ नव्हते, तर ‘विचारांच्या सत्यतेसाठी लढणारे कार्यकर्ते’ होते.
पंतप्रधानांनी मंत्रिपदाची ऑफर दिली तेव्हा त्यांनी नकार देऊन सांगितलं — "माझा ध्यास पदाचा नाही, कामाचा आहे."
अशा तत्त्वनिष्ठ लोकांची आज कल्पना करणेच कठीण झाले आहे.

ऑस्ट्रियाची ‘क्रिस्टल’ — भारतीय मनाची परदेशी सावली

नाथ पै यांच्या आयुष्याची एक अल्पपरिचित पण अत्यंत हृदयस्पर्शी बाजू म्हणजे त्यांची पत्नी — क्रिस्टल मुशेल पै.
कामगार चळवळीचा अभ्यास आणि बॅरिस्टर शिक्षणासाठी ते ब्रिटन आणि ऑस्ट्रियाला गेले होते. तेथेच त्यांची ओळख क्रिस्टलशी झाली. ही ओळख हळूहळू प्रेमात आणि नंतर विवाहात रूपांतरित झाली.

भारतामध्ये आल्यानंतर क्रिस्टलने पूर्णतः भारतीय जीवनशैली स्वीकारली. नाथ पै यांच्या सार्वजनिक जीवनाचा भार आणि घरगुती जबाबदाऱ्या — या दोन्ही त्या समर्थपणे पेलत राहिल्या.
त्या फक्त पत्नी नव्हत्या — सचिव, सहकारी, सखी आणि प्रेरणास्थान होत्या. पत्रव्यवहार, दस्तऐवजांची फाईलिंग, टायपिंग, भाषणांच्या टिपा तयार करणे — या सर्वात त्या नाथ पैंच्या सावलीप्रमाणे होत्या.
त्यांना बागकामाचीही प्रचंड आवड होती; पैंच्या घराचा परिसर नेहमी हिरवागार, सुबक दिसायचा.

आजार, संघर्ष आणि धीराची साथ

नाथ पैंना हृदयविकाराचा त्रास होता. तरीही ते अखंड कार्यरत राहिले. अशा वेळी क्रिस्टलने त्यांची काळजी घेण्यात क्षणाचाही मागे हटला नाही.
वयाच्या अवघ्या ४७ व्या वर्षी नाथ पै यांनी बेळगाव येथे, संयुक्त महाराष्ट्राच्या चळवळीसाठी गेलेल्या दौऱ्यावर अखेरचा श्वास घेतला.
ही घटना कोकणासाठी, आणि विचारशील महाराष्ट्रासाठी, एक आघातच होती.

नाथ पै यांच्या निधनानंतर पक्षातील सहकाऱ्यांनी क्रिस्टल यांना पतीच्या जागी निवडणुकीत उभं राहण्याची विनंती केली. पण त्यांनी नम्रपणे नकार दिला — "नाथना ही गोष्ट कदापि आवडली नसती."
हा नकार म्हणजे केवळ राजकीय विनम्रता नव्हे, तर पतीच्या विचारांबद्दलची खोल निष्ठा होती.

अविचल प्रामाणिकपणाचं उदाहरण

नाथ पै यांच्या निधनानंतर घरात दहा हजार रुपयांचे पाकीट सापडले. त्यावर लिहिले होते — "निवडणूक खर्चासाठी".
ही रक्कम एका चाहत्याने दिली होती. क्रिस्टल यांनी ती रक्कम मधु दंडवते यांना परत दिली, जे त्या वेळी पै यांच्या जागी उमेदवार होते.
घरखर्चासाठी वापरा, असे सांगितल्यावरही त्यांनी नकार दिला.
मुलांच्या शिक्षणासाठी गोळा केलेली मदतही त्यांनी स्वीकारली नाही — "आई म्हणून मी माझ्या मुलांचं पालनपोषण करू शकते," असं सांगून त्या ठाम राहिल्या.

हा प्रसंग सांगतो — पै आणि क्रिस्टल यांचं आयुष्य प्रामाणिकपणाचं, स्वाभिमानाचं आणि आत्मनिर्भरतेचं जिवंत उदाहरण होतं.

ऑस्ट्रियाला परतणं आणि पुढची पिढी

काही काळानंतर, दोन लहान मुलांना घेऊन क्रिस्टल आपल्या वृद्ध आईची काळजी घेण्यासाठी ऑस्ट्रियाला गेल्या.
दिलीप आणि आनंद — ही त्यांची दोन मुलं. क्रिस्टल त्या देशात स्थायिक झाल्या, पण आयुष्यभर भारताशी, विशेषतः कोकणाशी त्यांचा स्नेहसंबंध कायम राहिला.

१९९६ मध्ये ‘साधना’ मासिकात जयानंद मठकर यांनी त्यांच्याबद्दल लिहिलेल्या लेखातून ही कहाणी लोकांपर्यंत पोहोचली.
त्यानंतर अनेक वर्षांनी, २०१६ मध्ये दिलीप पै भारतात आला. चार वर्षांचा असताना भारत सोडलेला हा मुलगा, वडिलांचं गाव — वेंगुर्ला — प्रथमच पाहायला आला.
तो आता ऑस्ट्रियात वृद्ध नागरिकांसाठी काम करतो. कोकण रेल्वेने प्रवास करताना त्याने पित्याचं स्वप्न प्रत्यक्ष अनुभवले.
गोव्यात एका मीडिया संस्थेने घेतलेल्या मुलाखतीत तो वडिलांबद्दल बोलताना म्हणाला —
"मी त्यांना आठवू शकत नाही, पण लोक त्यांच्या बद्दल बोलताना डोळ्यांत जेवढं आदर आणि प्रेम दिसतं, त्यातून मला त्यांचं मोठेपण जाणवतं."

एक विलक्षण वारसा

नाथ पै हे नाव केवळ राजकीय इतिहासात नाही, तर समाजमनात कोरलेलं आहे.
त्यांचं आयुष्य म्हणजे विचारांची प्रामाणिक दिशा, आणि क्रिस्टलचं आयुष्य म्हणजे त्या विचारांना पाठबळ देणारी शांत शक्ती.
दोघांनी मिळून दाखवलेली सत्यनिष्ठा आणि आत्ममूल्याची जाणीव आजच्या काळात दुर्मीळ भासते.

नाथ पै आणि क्रिस्टल — हे दोघं म्हणजे दोन संस्कृतींचं सुंदर संमिश्रण; विचारांच्या आणि मूल्यांच्या संगमातून निर्माण झालेलं एक प्रेरणादायी उदाहरण.